هیدروژن پروکساید یا آب اکسیژنه یک ترکیب شیمیایی است که فرمول آن H2O2 می باشد که تفاوتش با مولکول آب تنها در یک اتم است. این مایع نا روان تر از آب بوده و ویسکوزیته آن بیشتر از آب و رنگ آن آبی بسیار کمرنگ است.

در پاسخ به اینکه آب اکسیژنه چیست؟ باید عنوان کرد که آب اکسیژنه همان پراکسید هیدروژن می باشد. پراکساید به ترکیبات شیمیایی گفته می شود که دارای یک پیوند یگانه اکسیژن-اکسیژن هستند. پراکسیدها از جمله مشتقات پراکسید هیدروژن اند که در آن ها به جای هر هیدروژن، فلز یک ظرفیتی و یا دو ظرفیتی وجود دارد. پراکسیدها، فلزهای قلیایی و قلیایی خاکی با فرمول های مولکولی هستند. پروکسیدها بر مواد آلی حالت پاک کنندگی دارند و به همین علت در پاک کننده ها و ترکیبات رنگ مو کاربرد دارند. همچنین در صنایع پزشکی و صنایع شیمیایی و درفرآیندهای سنتزی گوناگونی استفاده می شود.

نام علمی آب اکسیژنه، هیدروژن پراکسید می باشد و اولین بار در سال 1818 میلادی توسط دانشمند فرانسوی به نام لویس ژاکوس تنارد شناخته شد. این کشف توسط واکنش باریم پراکسید با نیتریک اسید صورت گرفت.هیدروژن پراکسید دارای فرمول شیمیایی (H2O2) و وزن مولکولی 34.014 گرم بر مول می باشد. آب اکسیژنه pH اسیدی داشته و در هر غلظتی غیر قابل اشتعال است. هیدروژن پراکسید را با نام های هیدروژن پروکسید، هیدروژن پراکسید، دی هیدروژن دی اکساید، پرهیدروکسیک اسید، اورتو هیدروکسیل و نام آیوپاک هیدروژن دی اکساید نیز می شناسند. این ماده مزه تلخی دارد و در آب به راحتی قابل حل می باشد. پراکسید هیدروژن به صورت آنزیم های پراکسیداز در سیستم بیولوژیکی بدن انسان نیز یافت می شود.

همانطور که گفته شد پراکسید هیدروژن یکی از ساده ترین پراکسیدها با ساختاری شبیه به مولکول آب است، با این تفاوت که یک اتم اکسیژن اضافی دارد. این ترکیب از دو گروه هیدروکسیل تشکیل شده که با پیوند کووالانسی (به صورت پیوند یگانه اکسیژن-اکسیژن) به یکدیگر متصل شده اند. ساختار شیمیایی هیدروژن پراکسید به صورت شماتیک در زیر نمایش داده شده است.

 

ساختار شیمیایی آب اکسیژنه (پراکسید هیدروژن)

 

 

 هیدروژن پراکسید از گروه آنتراکینون مثل ۲-اتیل آنترا هیدروکینون، حین واکنش با H در صورت وجود کاتالیست به اتیل آنتراکینون تغییر حالت می دهد.

 هیدروژن پراکسید را می توان با تقطیر در دمای بالا و فشار پایین سریعا تفکیک کرد که در مرحله بعد محلول H2O2 با خلوص ۳۰ درصد حاصل می شود. غلظت هیدروژن پراکسید را می توان تا ۹۹ درصد افزایش داد.

 پراکسید هیدروژن ناپایدار است و در حضور باز یا کاتالیزور به آرامی تجزیه می شود. تجزیه هیدروژن پراکسید در اثر گرما و قبل از رسیدن به نقطه جوش انجام می شود و همچنین با گذشت زمان، به آب و اکسیژن تبدیل می گردد. عمل تجزیه هیدروژن پراکسید در محیط بازی سریع تر و در محیط اسیدی کندتر از محیط خنثی صورت می گیرد. بنابراین باید آن را در محیطی خنک و تاریک نگهداری کرد، زیرا هیدروژن پراکسید بسیار به نور حساس است و نور باعث تسریع در تجزیه هیدروژن پراکسید می گردد. لذا به همین دلیل است که هیدروژن پراکسید را در ظروف تیره نگهداری می کنند.. میزان تجزیه با افزایش دما، غلظت و pH افزایش می یابد. اگر مدت زیادی پراکسید هیدروژن را در انبار نگهداری کنند، کاملا تجزیه و تبدیل به آب می گردد.

 فرمول تجزیه آب اکسیژنه

 2H2O2 → O2+2H2O

 هیدروژن پراکسید به دلیل بی ثباتی معمولا با یک تثبیت کننده در یک محلول ضعیف اسیدی ذخیره می شود. در اثر حرارت آب اکسیژنه ممکن است انفجار رخ دهد. سرعت تجزیه آب اکسیژنه در غیاب کاتالیزور بسیار ملایم و آرام است ولی در حضور فلزاتی مانند پلاتین، نقره و یا ترکیباتی چون منیزیم دی اکسید واکنش شدت می گیرد و به همین دلیل آب اکسیژنه را در ظروف غیر فلزی به همراه یک پایدار کننده مانند اوره نگهداری می کنند. برای پایدار کردن، آن را با موادی از قبیل اسيد فسفریک، اسيد سیتریک و گلیسرول که خاصیت ضد کاتالیزوری دارند، مخلوط می کنند. خاصیت اکسید کنندگی آب اکسیژنه به علت سهولت آزاد شدن يک اتم اکسیژن فعال است.هیدروژن پراکسید تنها عامل ضد باکتریایی است که تنها از آب و اکسیژن تشکیل شده، شایع ترین پراکسید معدنی است. هیدروژن پراکسید در جهان امن ترین سطح ضد عفونی کننده موثر طبیعی در نظر گرفته شده است. پراکسید هیدروژن در اثر واکنش با مواد آلی، به آب و اکسیژن تجزیه می شود. 

برای شناسایی هیدروژن پراکسید یک لوله آزمایش را برداشته و چند سانتی متر مکعب از محلول بی کرومات پتاسیم و چند قطره اسید سولفوریک رقیق به لوله اضافه می کنیم. سپس آب اکسیژنه را به محتویات لوله اضافه می کنیم که در صورت مشاهده رنگ آبی که بعدا به سبز تبدیل می شود، می توان وجود پراکسید هیدروژن را تشخیص داد. قابل ذکر است به همین روش می توان وجود پراکسید هیدروژن را در قرص اریتزون ثابت کرد.

 هیدروژن پراکساید بر اساس نیاز های متفاوت آن در صنایع مختلف به پنج دسته یا گرید زیر تقسیم بندی می شود:

 آب اکسیژنه صنعتی (صنایع مختلف): اکثرا پراکسید هیدروژن برای استفاده صنعتی ساخته شده است. گرید صنعتی این ماده حاوی فلزات سنگین بسیار خطرناک و سایر مواد مضر و تثبیت کننده هایی است که می توانند به طور دائمی در بافت های چربی بدن انسان اختلال ایجاد کنند. بنابراین گرید صنعتی از گرید غذایی جدا شده است. گرید صنعتی آب اکسیژنه در طبیعت با اثر نور خورشید در آب و حتی در عسل تشکیل شده است. غلظت آب اکسیژنه صنعتی 35 تا 90 درصد می باشد اما به دلیل پتانسیل بالای محلول های بیش از 68 درصد به تبدیل شدن کامل به بخار و اکسیژن (با افزایش دمای بخار)، این گریدها بسیار خطرناک هستند و نیاز به مراقبت ویژه و محل ذخیره سازی اختصاصی دارند.

آب اکسیژنه خوراکی یا آب اکسیژنه بهداشتی (پراکسید هیدروژن فود گرید): تولید آب اکسیژنه خوراکی هزینه بسیار بالایی دارد. از لحاظ غلظت این محصول فقط در دو نوع آب اکسیژنه خوراکی 35 درصد و آب اکسیژنه خوراکی 50 درصد تولید می شود. نوتروفیل های موجود در بدن انسان نیز هیدروژن پراکسید را به عنوان اولین خط دفاعی در برابر سموم، انگل ها، باکتری ها، ویروس ها و مخمر تولید می کنند. این گرید از پراکسید هیدروژن در صنایع غذایی به کار می رود.

گرید معرف آزمایشگاهی (Reagent): آب اکسیژنه آزمایشگاهی با غلظت معمولا 37 درصد در آزمایش های علمی، تحقیقاتی و پژوهشی استفاده می شود.

گرید آرایشی (Beautician Grade): این گرید با غلظت 3 تا 12 درصد و به منظور سفید کنندگی و خاصیت تقویت کنندگی موها و همچنین در محصولات آرایشی و بهداشتی مانند اکسیدان ها کاربردی می باشد.

آب اکسیژنه دارویی (Pharmaceutical Grade): گرید دارویی هیدروژن پراکسید 3 درصد بوده که مصارف بسیاری در زمینه های مختلف از جمله ضد عفونی کنندگی دارد. این ماده در ترکیب با آب دیونیزه و مواد تثبیت کننده همانند اوره و بنزالکونیوم کلراید، در فرمولاسیون مواد ضدعفونی کننده سطوح به ویژه در زمان کرونا کاربرد داشتند. این نوع را با عنوان پراکسید هیدروژن خانگی به صورت گسترده می توان در داروخانه ها یافت. برای خرید هیدروژن پراکسید 3 درصد با صنایع آپادانا تماس بگیرید.

با توجه به اینکه آب اکسیژنه یک اسید بسیار ضعیف می باشد، این قابلیت را دارد که نمک های هیدروپراکسیدی و فلزی بسیاری را تشکیل دهد. به عنوان مثال واکنش آب اکسیژنه با بوراکس تشکیل پربورات سدیم می دهد که یک ماده سفید کننده در بسیاری از شوینده های لباس است.

 

Na2B4O7 + 4H2O2 + 2NaOH → 2Na2B2O4(OH)4 + H2O

 طرز تهیه آب اکسیژنه با غلظت 3 درصد

به منظور تهیه آب اکسیژنه با غلظت 3 درصد (هیدروژن پراکسید 3 درصد)، نوع غلیظ تر این ماده را که در بازار وجود دارد به نسبت مناسب با آب مقطر رقیق می کنند. این ترکیب برای مصارف گوناگون خانگی از جمله تمیز کنندگی، ضد عفونی سطوح، شست و شوی میوه جات و سبزیجات، دارای خاصیت لکه زدایی، پاک کنندگی سطوح سرامیکی و غیره می باشد.

 طرز تهیه و تولید آب اکسیژنه

از هیدرولیز آمونیوم پر سولفات که خودش توسط الکترولیز محلول آمونیوم بی سولفات (NH4HSO4) در سولفوریک اسید به دست آمده سنتز می شود. طرز تهیه آب اکسیژنه به صورت زیر می باشد:

 طرز تهیه آب اکسیژنه

 NH4)2S2O8 + 2H2O → H2O2 + 2(NH4)HSO4)

 عملیات تولید آب اکسیژنه توسط آنتراکینون در سال 1936 رسمی و در سال 1939 ثبت شد. امروزه پراکسید هیدروژن تقریبا به طور انحصاری توسط فرآیند اتو اکسیداسیون آنتراکینون ساخته می شود و یکی از مشتقات آنتراکینون که در طول چرخه فرآیند است که به عنوان حامل واکنش عمل می کند، سپس هیدروژن پراکسید خام از طریق این فرآیند استخراج، خالص سازی و تغلیظ می گردد. پس از افزودن تثبیت کننده مناسب، به عنوان یک محصول مایع به بازار عرضه می گردد.

 تولید هیدروژن پر اکسید

 فرآیند تولید هیدروژن پراکسید به طور مستقیم از عناصر، برای سال ها مورد توجه بوده است. سنتز مستقیم دشوار است، زیرا واکنش ترمودینامیکی هیدروژن با اکسیژن به تولید آب کمک می کند. پراکسید هیدروژن در آب های سطحی، آب های زیرزمینی و در جو وجود دارد. این ماده در اثر نور و یا فعالیت کاتالیزوری طبیعی توسط مواد موجود در آب تشکیل می شود. آب دریا 0.5 تا 14 میکروگرم در لیتر، آب شیرین 1 تا 30 میکروگرم در لیتر و هوا 0.1 تا 1 قسمت در میلیارد حاوی پراکسید هیدروژن هستند.

•  جهت استفاده برای ضد عفونی محیط هر لیتر آب اکسیژنه 35 درصد را با 11 لیتر آب مقطر ترکیب کرده و به 3 درصد برسانید و به صورت اسپری در محیط استفاده کنید.
• برای از بین بردن بوی بد دهان مقدار کمی آب اکسیژنه 3 درصد را با آب ترکیب کرده و با مشورت پزشک دهانتان را با این محصول شستشو دهید.
• برای ضد عفونی کردن محل زخم ناشی از جراحی با کمک از پزشک می توانید از آب اکسیژنه استفاده کنید. هیدروژن پروکساید می تواند از خونریزی و عفونت محل زخم جلوگیری کند.

• یک اکسنده قوی یا احیا کننده مورد استفاده در محیط های بازی و اسیدی
• حذف مواد آلی و معدنی در آب استخر به منظور صرفه جویی در مصرف آب
• کاربرد هیدروژن پراکسید در صنعت: در سوخت موشک ها به عنوان یک اکسیدان
• کاربرد هیدروژن پراکسید در صنعت پوشاک و بهداشتی: حذف رنگ یا بی رنگ کردن پنبه، پشم گوسفند، عاج، کاغذ، روغن، ابریشم، صابون، واکس، کتان، کنف، پر و غیره
• ساخت و تولید برخی از مواد شیمیایی نظیر (پراکسیدهای آلی، نرم کننده های صنعتی، گلیسیرین و غیره)
• ساخت خمیر دندان برای تمیز کردن و سفید کردن دندان
• ساخت داروهای مناسب جهت درمان زخم های بدبو به دلیل خاصیت بو زدایی
• کاربرد هیدروژن پراکسید در صنعت داروسازی به عنوان داروی هموستاتیک و از بین برنده پاتوژن ها
• درمان بیماری هایی از قبیل آسم، دیابت، دردهای عضلانی، مفصلی، میگرن، HIV، سرطان و غیره
• آب اکسیژنه صنعتی جهت رنگ بری و ضد عفونی کردن در صنایع مختلف کاربرد دارد.
• استفاده در فرمولاسیون سفید کننده، در ضد عفونی کننده ها و تولید لوازم آرایشی و دارویی با توجه به خواص اکسیداسیون
• تولید خمیر کاغذ به عنوان یک عامل سفید کننده
• معرف برای سنتز شیمیایی، در سم زدایی و تصفیه آب و فاضلاب
• استفاده در ساخت پالپ، نساجی و محیط زیست
• آب اکسیژنه برای مو و تولید رنگ موهای روشن کاربرد دارد و دلیل آن نیز خاصیت روشن کنندگی مو می باشد.
• استفاده از آب اکسیژنه 3 درصد به جهت ضد عفونی کنندگی و لکه بری در محلول های ضد عفونی کننده سطوح
• لازم به ذکر است بدانید از دیگر موارد کاربردی پراکسید هیدروژن در کشاورزی و باغبانی استفاده از هیدروژن پراکسید 3 درصد در محلول های آبیاری به جهت افزایش رشد ریشه های گیاهان و درمان پوسیدگی ریشه، عفونت های قارچی و دیگر آفت ها می باشد.
• هیدروژن پروکساید خواص درمانی بسیاری دارد که حتما با کمک پزشک باید مورد استفاده قرار گیرد.

• رفع بوی بد دهان
• ضد عفونی زخم و بریدگی
• رفع جرم کوش
• خوشبو کننده و دئودرانت
• سفید کننده دندان
• استفاده به عنوان شوینده خانگی
• هیدروژن پراکسید برای دندان

• اثربخشی بالا
• پتانسیل قوی اکسیداتیو
• محصولات عاری از آلودگی
• سهولت در استفاده
• برندهای معتبر آب اکسیژنه 

هیدروژن پراکسید از کجا بخریم؟

صنایع شیمیایی آپادانا ارائه دهنده معتبرترین برندهای آب اکسیژنه می باشد که برخی از آنها عبارتند از آب اکسیژنه ایرانی (کلر پارس)، آب اکسیژنه ترکیه (پاشا)، کره و فرانسه.

•  پراکسید هیدروژن خطرناک می باشد و در صورت نداشتن اطلاعات کافی از کار کردن با آن بپرهیزید.
• هنگام کار از دستکش، عینک محافظ و ماسک استفاده کنید.
• در صورت استفاده از پراکسید هیدروژن مراقب لباس ها باشید. چون ویژگی رنگ زدایی قوی دارد و رنگ لباس ها و بافت آنها را از بین می برد.
• آب اکسیژنه برای پوست ضرر دارد و در تماس با پوست و یا تماس با چشم موجب خورندگی، سوزش، گزش و سفیدی پوست می شود و خطرات جبران ناپذیری خواهد داشت.
• از بلع و استنشاق پراکسید هیدروژن خودداری کنید، زیرا در صورت تنفس موجب آسیب به شش ها و تحریک ریه ها می شود.
• استفاده مداوم از هیدروژن پراکسید برای مو ضرر دارد و باعث ریزش، شوره، سوزش و همچنین شکنندگی مو می شود.
• پراکسید هیدروژن را دور از دسترس کودکان نگهداری کنید.
• آب اکسیژنه یک ماده ناپایدار است و در معرض هوا با سرعت بالایی قابل تجزیه است.
• سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA) استفاده از پراکسید هیدروژن را در دوزهای پایین مجاز و ایمن دانسته است. حال آن که استفاده از این ترکیب در غلظت های بالا منجر به آسیب رسانی به پوست مانند تاول زدن، ایجاد زخم و سوزش می شود. همچنین بر اساس نظریه مرکز کنترل بیماری ها (CDC) عوامل بیماری زا همچون قارچ ها، باکتری ها، ویروس ها توسط این ترکیب نابود می شوند.

•  هیدروژن پراکسید را باید دور از گرد و غبار، رطوبت، باران و نور خورشید و در دمای مناسب اتاق نگه دارید.
• هیدروژن پراکسید را از هر گونه آسیب فیزیکی حفظ کنید و از بسته بودن درب ظرف مطمئن شوید.
• به منظور جلوگیری از تجزیه هیدروژن پراکسید، آن را در بطری های تیره رنگ نگهداری کنید.
• هیدروژن پراکسید در گالن های 65 کیلوگرمی به فروش می رسد.